เรื่องโดย
เครือข่ายสื่อสาธารณะท้องถิ่น (Local PBS)
เว็ปไซต์และกราฟฟิก
โครงการห้องทดลองปัญญารวมหมู่
ผศ.ดร.ศิวาพร ฟองทอง อาจารย์จากมหาวิทยาลัยขอนแก่นผู้ที่ได้ทำวิจัยในมุมเศรษฐกิจของหมอลำ ได้อธิบายถึงหน้าตาในปัจจุบันของหมอลำจากภูมิภาคอีสานและการกลายมาเป็นอุตสาหกรรมของศิลปะพื้นบ้านอย่างหมอลำ โดยสามารถเห็นได้จากมูลค่าทางเศรษฐกิจที่เกิดขึ้นมาจากการ “ฤดูหมอลำ” หรือช่วงเวลา 8 เดือนของการแสดงหมอลำที่สามารถมูลผลกระทบทางเศรษฐกิจได้กว่า 6,615 ล้านบาท และทำให้เกิดการจ้างงานของคนในพื้นที่อีกว่า 38,835 คน ตัวเลขเหล่านี้เกิดขึ้นมาจากความพยายามของผู้คนมากมายในวงการหมอลำเอง โดยยังไม่ได้รับการสนับสนุนอย่างจริงจังจากรัฐบาลส่วนกลาง ดังนั้นหมอลำในปัจจุบันที่ได้กลาย เป็นอุตสาหกรรมบันเทิงเชิงวัฒนธรรมแล้วจึงเปรียบเสมือนขุมพลังทางเศรษฐกิจของอีสานที่อาจจะกลายเป็นอีสานซอฟต์พาวเวอร์ และเป็นอีกช่องทางหนึ่งที่ช่วยยกระดับคุณภาพชีวิตของคนอีสานได้
มูลค่าทางเศรษฐกิจของหมอลำสามารถมองเห็นได้จากมูลค่าการจ้างงานในแต่ละครั้ง ซึ่งเริ่มต้นตั้งแต่ 150,000 - 300,000 บาท ขึ้นอยู่กับขนาดของคณะหมอลำ และในแต่ละปีสำหรับวงใหญ่ๆ นั้นมีรอบการแสดงกว่า 200 รอบต่อปี
หมอลำเป็นรูปแบบของเพลงลาวโบราณที่เกิดขึ้นในประเทศลาวและภาคอีสานของประเทศไทย โดย “หมอ-ลำ” เป็นคำที่เกิดขึ้นมาจากการรวมและประกอบกันของ 2 คำ ประกอบไปด้วย คำว่า “หมอ” และคำว่า “ลำ” โดย คำว่าหมอในที่นี้จะหมายถึงผู้ที่มีความเชี่ยวชาญและความชำนาญในด้านใดด้านหนึ่ง และคำว่า “ลำ” ในที่นี้นั้นจะหมายถึง การเล่าเรื่องราวต่างๆ ด้วยทำนองอันไพพราะ ดังนั้นเมื่อทั้ง 2 คำนี้มารวมกัน จึงหมายถึง ผู้ที่มีความชำนาญในการเล่าเรื่องราวต่างๆ ด้วยทำนองเพลงนั่นเอง
และการแสดงหมอลำนั้นสามารจัดแบ่งประเภทใหญ่ๆ ได้เป็น 2 ประเภทที่ประกอบไปด้วย 1)หมอลำกลอน 2)หมอลำผีฟ้า โดยเป็นการจัดแบ่งตามรูปปแบบการแสดงและจุดประสงค์ของการลำ และสำหรับหมอลำกลอนนั้นยังสามารถแบ่งย่อยลงไปได้อีกอย่างน้อย 6 ประเภทตามลำดังนี้
การลำเต้ยเป็นท่วงทำนองและลีลาการขับลำชนิดหนึ่งที่พัฒนามาจากลำอื่นๆ ซึ่งจะต้องผ่อนประกอบการดักจังหวะและทำนอง โดยได้รับอิทธิพลมาจากการขับลำของชนเผ่าต่างๆ ในภาคอีสาน ลำเต้ยใช้ในการลำเพื่อหยอกล้อหรือเที่ยวหาฤาษี ส่วนใหญ่แล้วผู้ที่ขับลำเต้ยต้องมีความเชี่ยวชาญในการจับจังหวะและใช้เสียงที่มีพลังเพื่อให้เกิดความสนุกสนาน และการดักจังหวะในรูปแบบของลำเต้ยจะทำให้ผู้ฟังได้รับความบันเทิงอย่างเต็มที่
การลำเรื่องต่อกลอนเป็นการแสดงที่มีลักษณะเรื่องราวในการเล่าอย่างต่อเนื่อง โดยมักจะเป็นเหตุการณ์ที่มีความสำคัญหรือมีคติสอนใจ เป็นการแสดงที่เริ่มต้นในช่วงปี 50-60 และมีนักแสดงลำเรื่องประมาณ 15-30 คน แสดงบนเวทีโดยแต่งกายเป็นตัวละครต่างๆ และเล่นบทสนทนาต่อเนื่องกันไป เรื่องราวในลำเรื่องต่อกลอนมักเกี่ยวข้องกับเหตุการณ์ในประวัติศาสตร์หรือเรื่องราวทางศาสนา ทำให้ผู้ชมได้เรียนรู้และเพลิดเพลินไปกับบทละครที่มีเนื้อหาสาระและบันเทิง
หมอลำกลอนเป็นหมอลำที่มีบทกลอนต่างๆ เช่น โคลง, ร่าย หรือ กาพย์กลอน หมอลำกลอนจะมีการขับลำโดยใช้บทกลอนที่แต่งขึ้นโดยเฉพาะเรื่องราวในท้องถิ่นและประเพณีท้องถิ่น การแสดงหมอลำกลอนเป็นที่นิยมอย่างมาก เนื่องจากมีเนื้อหาที่ลึกซึ้งและการใช้ภาษาที่สวยงาม ทำให้ผู้ฟังสามารถซึมซับและเข้าใจเรื่องราวได้อย่างลึกซึ้ง หมอลำกลอนยังคงมีการพัฒนาและปรับปรุงให้เข้ากับยุคสมัย แต่ยังคงรักษาความดั้งเดิมไว้
หมอลำเพลินเป็นการแสดงที่มีความบันเทิงสูง เนื้อหาและรูปแบบของการแสดงมักจะเป็นเรื่องราวที่เกี่ยวกับชีวิตประจำวันและการละเล่นของผู้คนในท้องถิ่น การลำเพลินมีการผสมผสานการแสดงกับการเต้นรำและดนตรี ทำให้เกิดความสนุกสนานและความเพลิดเพลิน ผู้ชมสามารถเข้าร่วมและสนุกไปกับการแสดงได้อย่างเต็มที่ หมอลำเพลินยังเป็นโอกาสให้ชุมชนได้มาร่วมกันทำกิจกรรมทางวัฒนธรรมและเสริมสร้างความสัมพันธ์ในท้องถิ่น
หมอลำซิ่งเป็นการแสดงที่เน้นความเร็วและความตื่นเต้นของจังหวะดนตรี การแสดงหมอลำซิ่งจะใช้เครื่องดนตรีที่มีจังหวะเร็ว เช่น กลอง, กีตาร์ และแซ็กโซโฟน การแสดงมีความมันส์และสนุกสนาน ทำให้ผู้ชมรู้สึกตื่นเต้นและมีส่วนร่วมในงาน หมอลำซิ่งได้รับความนิยมในหมู่คนรุ่นใหม่และคนที่ชื่นชอบดนตรีที่มีจังหวะเร็ว นอกจากนั้น การแสดงยังมีการนำเสนอเรื่องราวที่เข้ากับยุคสมัย ทำให้หมอลำซิ่งเป็นที่รู้จักและได้รับความนิยมอย่างต่อเนื่อง
การลำพื้นเป็นหมอลำที่มีลักษณะเด่นในเรื่องของการเล่าเรื่องราวที่มีเนื้อหาทางวัฒนธรรมและประวัติศาสตร์ หมอลำพื้นมักจะแสดงในงานประเพณีหรืองานบุญที่สำคัญ การแสดงจะมีการเล่าเรื่องราวเกี่ยวกับประวัติศาสตร์ท้องถิ่น, นิทานพื้นบ้าน และเรื่องราวทางศาสนา โดยผู้ขับลำจะมีการแต่งกายแบบดั้งเดิมและใช้ภาษาที่เป็นเอกลักษณ์ หมอลำพื้นจึงเป็นการแสดงที่มีคุณค่าและรักษาไว้ซึ่งมรดกทางวัฒนธรรม
หมอลำในฐานะเครื่องมือที่ผู้คนในวัฒนธรรมลาวใช้บอกเล่าเรื่องราว ประเพณี และความเชื่อนั้นมีมาอย่างยาวนาน และได้มีการเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลา และเพื่อเข้าใจการเปลี่ยนแปลงของหมอลำนั้น เราสามารถจัดแบ่งช่วงเวลาการเปลี่ยนแปลงของหมอลำออกได้เป็น 5 ยุค
เป็นยุคของ “หมอลำพื้น” ซึ่งถือเป็นยุคกำเนิดของหมอลำหมู่ในปัจจุบัน หมอลำพื้นจะเป็นการแสดงด้วยหมอลำคนเดียวและแสดงทุกบทบาทในตัวคน ๆ เดียว จุดเปลี่ยนสำคัญของหมอลำยุคแรก คือหมอลำพื้นได้รับความนิยมน้อยลง สาเหตุหนึ่งอาจจะมาจากการเข้ามาของสื่อวิทยุ และโทรทัศน์ ทำให้หมอลำต้องปรับตัวให้มีการแสดงที่สมบทบาท มีคนแสดงครบตามบทเพื่อเหมือนจริง
คือ ยุคของ “หมอลำหมู่” หรือ “หมอลำเรื่องต่อกลอน” มีการกระจายบทบาทการแสดงให้ มีตัวแสดงที่หลากหลายขึ้น มีการเดินเรื่องให้กระชับและสมบทบาทมากขึ้น และในยุคนี้มีการว่าจ้าง การแสดงที่ชัดเจน จุดเปลี่ยนสำคัญของยุคที่สอง คือ กระแสของเพลงลูกทุ่งภาคกลาง ลิเกภาคกลาง และการแสดงโชว์ในคอนเสิร์ตลูกทุ่ง ได้รับความนิยมเป็นอันมากในหมู่คนอีสาน หมอลำหมู่จึงได้นำเอารูปแบบแสดงโชว์และการแสดงคอนเสิร์ตมาแสดงในช่วงครึ่งแรกของช่วงการแสดงเพื่อเรียก ผู้ชมและหลังจากนั้นจึงต่อด้วยหมอลำเรื่องต่อกลอน
เป็นยุคที่หมอลำหมู่ได้รับความนิยม จนถึงขีดสุด มีคณะหมอลำเกิดขึ้นกว่าร้อยคณะในภาคอีสานโดยเฉพาะในพื้นที่จังหวัดขอนแก่น เริ่มมี นายทุนเข้ามาสนับสนุนธุรกิจหมอลำ มีการตั้งสำนักงานหมอลำที่เป็นแหล่งให้บริการว่าจ้างหมอลำ เต็มรูปแบบ ในยุคนี้เริ่มมีธุรกิจบันทึกเสียงและวิดีโอการแสดงหมอลำเพื่อนำไปออกอากาศใน สถานีโทรทัศน์และสถานีวิทยุ ผู้ชมมีช่องทางเข้าถึงหมอลำได้หลากหลายขึ้นนอกจากการแสดงสดในพื้นที่ และถือเป็นจุดเปลี่ยนสำคัญ ที่หมอลำได้ก้าวสู่ยุคแห่งการเป็นอุตสาหกรรมบันเทิงอย่างเต็มรูปแบบ
เป็นยุคของความเจริญก้าวหน้าของธุรกิจหมอลำทั้งในรูปแบบการแสดง รูปแบบการบริหารวง และรูปแบบการติดต่อประสานงาน จุดเปลี่ยนสำคัญของยุคนี้คือ หมอลำก้าวเข้าสู่ยุคคอนเสิร์ตลูกทุ่งหมอลำเต็มรูปแบบ มีการกำหนดมาตรฐานราคาจ้างทำการแสดง การบริหารจัดการวงมีความเป็นองค์กรและมีความมืออาชีพมากขึ้น อีกจุดที่น่าสนใจของยุคนี้คือ คณะหมอลำที่มีการลงทุนถึงไป “รอด” และยืนอยู่ได้ ขณะที่หลายคณะขาดทรัพยากรและแหล่งทุนก็ถึงขั้น “ร่วง” และปิดตัวไป แต่ความนิยมในการรับชมการแสดงหมอลำกลับไม่ถดถอย เริ่มมีผู้ชมที่มาจากหลากหลายช่วงวัยสนใจชมหมอลำมากขึ้น ซึ่งแต่เดิมการดูหมอลำมักมองว่าเป็นเรื่องของคนสูงอายุเท่านั้น
ในยุคปัจจุบันหลายคนเรียกหมอลำในยุคนี้ว่าเป็น ยุคหมอลำออนไลน์ เป็นจุดเปลี่ยนสำคัญของวงการหมอลำ (ก่อนโควิด-19) ที่ศิลปินและผู้ประกอบการธุรกิจหมอลำเริ่มปรับตัวให้เข้ากับยุคที่เทคโนโลยีดิจิทัลเข้ามาปั่นป่วน (disruption) มีการนำเครื่องมือและแพลตฟอร์มออนไลน์เข้ามาสื่อสารและนำเสนอผลงานกับ กลุ่มเป้าหมายที่ขยายขอบเขตมากขึ้นจนทำให้คนทั่วทุกมุมโลกสามารถเข้าถึงหมอลำได้ เมื่อการแพร่ระบาดของโควิด-19 เข้ามาแบบไม่ทันตั้งตัวก็ทำให้เกิดผลกระทบต่อการแสดงของหมอลำเป็นอย่าง มากอันเนื่องจากมาตรการของรัฐและการไม่กล้าจัดกิจกรรมของเจ้าภาพ จึงเป็นอีกจุดเปลี่ยนสำคัญใน ประวัติศาสตร์ของหมอลำ คือ หมอลำก้าวสู่พื้นที่ออนไลน์อย่างเต็มรูปแบบ ภายใต้การดิ้นรนเพื่อความอยู่รอดและเพื่อปากท้องของคนหลายร้อยชีวิตในแต่ละวง ก็เกิดนวัตกรรมบนพื้นที่เสมือน (virtual) ขึ้น ซึ่งถือว่าเป็นข้อได้เปรียบของหมอลำที่มีการเตรียมตัวและปรับตัวในรูปแบบออนไลน์มาก่อนหน้าการแพร่ระบาดของโควิด-19
จากพลวัตรของหมอลำที่ผ่านมาทั้ง 5 ยุค ประเภทของหมอลำที่ยังคงได้รับความนิยมอย่างมากคือ หมอลำเรื่องต่ำกลอน และด้วยความนิยมในหมอลำกลอนประเภทนี้ จึงได้มีงานศึกษามูลค่าทางเศรษฐกิจอยู่บ้างยกตัวอย่างเช่น ผศ.ดร.ศิวาพร ฟองทอง และคณะ (2565) และ ปาณิส โพธิ์ศรีวังชัย (2564) โดยงานศึกษาทั้ง 2 ชิ้นนี้ได้เสนอล้วนแล้วแต่เสนอให้มีการสนับสนุนและพลักดันหมอลำในฐานะหนึ่งในเครื่องยนต์ทางวัฒนธรรมที่จะสร้างมูลค่าทางเศรษฐกิจได้
แน่นอนว่าการที่เครื่องยนต์ทางเศรษฐฏิจนั้นจะสามารถขับเคลื่อนไปได้ จำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องมีคนนั่งหรือคนที่คอยสนับสนุนและใช้จ่ายเพื่อขับเคลื่อนอุตสาหกรรมหมอลำนี้ และสำหรับคนดูของกลุ่มหมอลำนั้นสามารถแบ่งออกได้เป็นอย่างน้อย 6 ประเภทประกอบไปด้วย
จะเห็นได้ว่าคนดูหมอลำนั้นมีอยู่หลากหลายกลุ่ม และแต่ละกลุ่มมีการใช้จ่ายที่แตกต่างกันออกไป ตั้งแต่ 150 - 1,000 บาทต่อการมาดูหมอลำ 1 ครั้ง นี้คงพอจะทำให้เห็นมูลค่าทางเศรษฐกิจบางส่วนที่สามารถเกิดขึ้นมาได้จากอุตสาหกรรหมอลำ แต่แน่นอนว่าภายใต้การดูหมอลำนั้นไม่ได้มีเฉพาะมูลค่างทางเศรษฐกิจที่มาจากผู้ชมเท่านั้น แต่ยังรวมไปถึงในส่วนอื่นๆ ที่สามารถแบ่งออกได้เป็นอย่างน้อย 3 ประเภท
และสำหรับมูลค่าทางเศรษฐกิจที่เกิดขึ้นมาจากวงการหมอลำนั้น ก็ไม่ได้เพียงแค่กระจายอยู่ในอุตสาหกรรมหมอลำเท่านั้น แต่ยังได้กระจายอยู่อุตสาหกรรมอื่นๆ ในรูปของผลกระทบทางเศรษฐกิจอีกกว่า 19 สาขา ซึ่งหารวมผลกระทบทางเศรษฐทั้งหมดแล้วจะมีมูลค่ากว่า 6,615 ล้านบาท
ในปัจจุบันคณะหมอลำมีพื้นที่การแสดงอยู่ในหลายจังหวัดที่มีชาวอีสานอาศัยและทำงานอยู่ อย่างเช่น ในจังหวัดระยอง และชลบุรี ซึ่งนั้นเท่ากับว่าบริเวณในที่มีคนอีสานอยู่จำนวนมากก็ย่อมมีโอกาสสูงที่จะสามารถช่วยขยายฐานคนดูของหมอลำได้ และในปัจจุบันที่หลายคนเรียกว่าเป็นโลกไร้พรมแดนแล้ว หลายๆ ประเทศในโลกก็ได้มีคนอีสานไปอาศัยและทำงานอยู่ซึ่งรวมๆ แล้วกว่า 76,000 กว่าคน โดยเฉพาะอย่างยิ่งกับประเทศในแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้อย่าง ไต้หวัน เกาหลี และญี่ปุ่น นั้นหมายความว่าประเทศเหล่านั้นอาจจะเป็นโอกาสที่ดีที่จะทำให้หมอลำขยายฐานคนดูไปได้กว้างขึ้น
สามารถลองดูเมืองในต่างประเทศที่มีคนอีสานไปทำงานและอาศัยอยู่ในปัจจุบันได้จากแผ่นที่ด้านล่าง
และการต่อยอดวงการหมอลำที่ต้องการรากฐานทางวัฒนธรรมจากท้องถิ่นที่แข็งแรงก็สามารถเห็นได้จากสิ่งที่อาจจะถูกเรียกว่าเป็นต้นทุนทางวัฒนธรรมเดิมที่มีอยู่ และสำหรับภูมิภาคอีสานนั้นต้นทุนทางวัฒนธรรม ก็อาจจะสามารถเห็นได้จาก 3 ส่วนใหญ่ๆ 1) ธุรกิจขนาดเล็กที่เกิดขึ้นเพื่อสนับสนุนวงการหมอลำ 2) พ่อครูแม่ครูที่มีความรู้ดั้งเดิม และ 3) สถาบันการศึกษาที่ถ่ายถอดทักษะให้กับคนรุ่นใหม่ โดยสามารถดูการกระจายตัวของต้นทุนทางวัฒนธรรมเหล่านี้ได้จากแผนที่ด้านล่างนี้
หมอลำคงเป็นเพียงหนึ่งในต้นทุนทางวัฒนธรรมด้านความบันเทิงของอีสาน ที่มาจากพลังสร้างสรรค์ของชาวอีสานแต่อย่าลืมว่าภาคอีสานนั้นก็ยังมักจะมีผลิตภัณฑ์ทางวัฒนธรรมอื่นๆ ที่ให้เห็นกันอยู่เนืองๆ ยกตัวอย่างเช่น
หมอลำและหลากหลายผลิตภัณฑ์วัฒนธรรมคงที่มาจากพลังสร้างสรรค์ของชาวอีสาน ซึ่งอาจะจะสามารถเปลี่ยนมาเป็นสิ่งที่ในปัจจุบันนิยมเรียกกันว่า ซอฟต์พาวเวอร์ได้ การเปลี่ยนแปลงของโลกในยุคปัจจุบันที่เชื่อมต่อถึงกันอย่างกว้างขว้างทำให้การวัฒนธรรมไม่ได้เป็นสิ่งที่จำกัดอยู่ในท้องถิ่นเท่านั้น ขุมพลังทางวัฒนธรรมของชาวอีสานที่บ่มเพาะและพัฒนามาอย่างต่อเนื่องอาจจะสามารถกลายเป็นขุมพลังทางเศรษฐกิจที่อุ้มชูคนในภูมิภาคอีสานได้ ถ้าหากได้รับการสนับสนุนที่มากขึ้นไม่ว่าจะเป็นจากทางภาครัฐ หรือภาคเอกชนเอง